Growing & Strengthening a Culture of Recycling to Reduce Marine Debris in Saipan-Chamorro

With support from a NOAA Marine Debris Community-based Removal Grant, the Mariana Islands Nature Alliance, expanded local waste management infrastructure by installing mixed-waste and recycling bins at seven locations on the island of Saipan. The project also produced a marine debris educational video, available in English, Chamorro, and Carolinian, the two indigenous languages of the Commonwealth of the Northern Mariana Islands.

Video Category
Transcript

I tasi esti 

I tasi ha nånå ́i hit nengkano ́, guma ́ yan pruteksion 

Esti na tasi ha pribeniyi para hita

Debi na ta adahi 

Taiguihi ni ha adadahi hit

Esti na tasi para guåhu

Esti na tasi para hågu

Esti na tasi para i mañe ́lu-mu 

Esti na tasi para i mañaina-mu

Esti na tasi para i famagu ́on-mu yan i famagu ́on famagu ́on-mu

Esti na tasi iyo-ta 

Låo i tasi guaha prublema na

Meggai na sakkan man malofan, ya I basula-ta manhahalum gi hanom ta. 

I Basula siha ni man makkat para u fan mayamak papa’. Or malingu

I Basula ni ti debi di u fanggaigi gi halom hanom 

Ta a’agang esti or fanana’an esti, “Basulan Tåsi”

I basulan tåsi madifina komu I manmahetok na materiat gi halom tasi nu i fina’tinas tåotåo tano’

I mås bula na klåsin basulan tasi, fineni’na, i plastik, dispues i manmamafak na kosas siha, i pappit siha, yan i kuddet siha.

Kosas siha ni mana’fansesetbi para u fan makonni' i guihan siha, yanggin manmayuti’ ha’ gi tasi, siempri bula distrosu fina’tinas-ñiha gi halum tåsi.

I basulan tåsi siña måttu ginin i batku pat ottru såhyan gi tasi, siña lokkui’ gumuaha basulan tasi ginin i kosas siha ni mambinaksala halum gi tasi ni milak hånum, yan lokkui’, siña gumuaha basulan tasi sa’ manmayutti’ kosas siha gi tasi nu i taotåo siha.

Ta kumprendi na i basulan tåsi måffatu ginin hita mismu ni taotåo tano.

Guaha na biåhi na i basula mansen dikiki ya tisinia ta li’i’ gi holom I tasi.

Guaha na biåhi na i guihan yan ottru gå’ga gi tasi man linaisen ya makåkanu’ i basula sa’ sa inason niha na nengkanu’.

I butsiyun plastik siña uma’achuli’ yan i “jellyfish” pat i manlåmlam na kosas siha, yan i impiridoma siña man a’achuli’ yan i mandikiki’ na gå’ga’ gi tasi.

I basulan tasi siña ha’ sen dikiki’, siña ha sen dångkulu, siña todu klåsin mineddung.

Gi halum tåsi, 

Guaha basulan tåsi gaigi gi hilu ́ tåsi

Guaha gaigi manmåma’ya desti i hilu’ tåsi asta i fondun tasi 

Yan guaha gaigi gi fondun tåsi.

I mandångkulu yan manmakkat na basulan tasi para u disnitrosa I ribentasion ni manasaga yan manochocho I guihan ni man dikiki siha.

I basulan tasi ha na’ dådañu i lina’lå’-ta sa’ta depepende I nengkano’ ta ginen i tasi.

I basulan tåsi ti ha na’såsafu’ i lina’lå’-ta, ya ha afefekta i håfa guaha gi uriyå-ta, i ikunumiha, i hinanao gi tasi, yan i hinemlo’ta.

Ta nisisita tåsi ni bula manlåla’la’ na gå’ga’ yan nengkanu’, åhi, ti tåsi ni guaha plastik.

 

På ́gu maila ́ ya ta fanguentos put i singku (5) na mås sanhilu ́ na basula gi todu i tano ́ 

1. Cigarette butts – otpus chuppa 

2. Balutan Nengkano ́ 

3. Straws- ngasan gumimen 

4. Tanpin Buteya 

5. Plastik na Buteya siha     

Gof atan todu esti siha

Håfa mohon inachule’-niha este siha? 

Kåo guaha ineppe-mu? Pura ha’ esti na kosas ni mana’fan setbi gi un biåhi ha na manera. 

Sina ha’ un usa un biahi despues un yuti ́. 

Håfa taimanu ni siña un ribåha usamu nu esti siha na kosas?

Påra. Chuli ́ un mumentu ya un hassu håfa taimanu nai siña un ribåha

I basula-siha ni humahatmi hånom-ta. 

Yanggen un sångan hagon ma ́usa, ma ́usa, ribåha, pues un danchi!  

Siña un fåhan produktu nai sina manna’usa pat biodegradable na produktu siha.

Yan fañuli ́ buksiyon pappet guatu gi tenda.

Lao guaha lokkue’ nai siha mås para un cho ́gui

Siña hao sumånao yan i otro na ahensia siha ya manayuda gi okasion I kumunidåt siha. 

Siña manhamyu yan i manggå ́chong-mu yan fan na ́gåsgas gi uriyan tasi pat gi otru na lugåt ni ma nisisita mana’gasgas.

Yanggen gaigi hao gi kanton tasi pat lugat sagan humugåndu, munga maleffa para un yute’ todu i basula gi propiu na sagan basula pat sino chule ́ hånao para i guma-mu.

Otru lokkui siña un cho ́gui i para ufan chomma’.

Ribåha i ma ́usan i man ma’uusa na kosas siha.

Hasson maolek amånu ni para hinanao-niha i basula mu. 

Pues faisin maisa håo, håfa taimanu ni para un adahi na ti u fama ́basulan tasi.

Na ́ihemplu hao para otru siha na taota-ta.

Abiba i mangga  ́chong-mu yan familia-mu siha ya para u makontinua muna ́gåsgas i kanton tasi yan I halom tasi siha.  

Last updated Thu, 04/11/2024 - 19:17